Os animais máis primitivos son as esponxas

6 minutos de lectura

Estes seres mariños levan sendo empregados durante milenios polos humanos. Os poríferos son os animais pluricelulares máis sinxelos pero encerran unha estrutura complexa.

Restos de cerámica grega do século 7 a. de C., pode que sexan a evidencia máis antiga do uso dunha esponxa como utensilio de baño. Nestas representacións aparecen figuras humanas empregando algo parecido a unha esponxa en ambientes termais. Aínda máis antiga é a técnica de pintado con esponxa, que empregaban hai case 4000 anos exipcios e fenicio para decorar muros e columnas.

O seu nome técnico, Porifera (do latín Porus+Fera) fai referencia aos poros que cobren toda a superficie. Podemos atopar esponxas en todas as profundidades do mar, dende o intermareal ate as zonas máis profundas do océano; tamén hai especies de auga doce. A maioría das especies son incrustantes, isto é, erosionan o substrato ao que se fixan.

Infografia Poríferos
Infografia Poríferos

Animal primitivo, organización primitiva

Teñen unha organización moi sinxela e carecen de verdadeiros tecidos. As células están dispostas nunha matriz xelatinosa cunha unión laxa entre elas. So a epiderme ten un aspecto parecido ao dun tecido con células máis próximas. Filoxeneticamente están emparentados cos agregados de protozoos coanoflaxelados, pero a diferencia destes, as células non son todas iguais e están especializadas en distintos labores. Teñen poucos tipos celulares, pero entre eles destacan os coanocitos que son células flaxeladas que impulsan e filtran a auga.

O máis característico deste grupo é o seu sistema de filtración a través do corpo. A auga atravesa a parede corporal polos poros exteriores que lle dan nome, e circula por diversos canais ata chegar a unha gran cavidade chamada atrio. Nas especies tubulares esta cavidade, ter unha posición central no corpo recollendo a auga dos canais que a rodean. O circuíto de filtración remata cando a auga sae pola abertura superior do atrio chamada ósculo. Este é un sistema de filtración de curto alcance, que move a auga dá zona máis próxima. Por esa razón as esponxas solen atoparse en ambientes onde existe unha corrente que renova a auga circundante. O tamaño das partículas que filtran depende do tamaño dos poros exteriores, maiores esponxas reteñen partículas maiores. No vídeo de abaixo podes ver como é este sistema de filtración porque o buzo engade un colorante á auga.

En moitas especies é difícil distinguir un individuo doutro, porque son animais coloniais. A unión entre cada individuo da colonia é moi íntima, e comparten funcións. Cada individuo ten un atrio e un ósculo, polo que cada cheminea ou tubo que vexamos nunha esponxa é un animal. Nas especies non tubulares deberemos contar os buratos máis grandes (ósculos), que normalmente están elevados do resto da colonia.

Asconoide, Siconoide, Leuconoide. Fonte: Hickman.
Asconoide, Siconoide, Leuconoide. Fonte: Hickman.

Distínguense 3 tipos de organización corporal segundo o sistema de canais de filtración:

  • Asconoides: o tipo máis simple de organización. De pequeno porte, co corpo formado por tubos finos. Os individuos están unidos polos espolón que os une ao substrato. A auga entre polos poros microscópicos exteriores e pasa directamente ao atrio.
  • Siconoides: “Versión ampliada” das asconoides, de maior porte. Formadas por un só tubo. A parede é máis ancha que nas asconoides e está formada por diversos canais radiais.
  • Leuconoides: a organización máis complexa. Cada un dos elementos que forman a colonia ten o seu propio ósculo, pero estes elementos están pouco definidos e son indistinguibles. A maioría das especies teñen este tipo de organización. A auga pasa por diversas cámaras e atravesa numerosos canais antes de chegar ao atrio.

Estrutura complexa

Espiculas de esponxas. Fonte: Carballo et all
Espículas de esponxas. Fonte: Carballo et all

A forma das esponxas depende do seu esqueleto que esta formado por unha parte proteica e outra mineral. As proteínas, de coláxeno e esponxina, danlle ao corpo flexibilidade e os minerais, de carbonato cálcico ou de óxido de silicio, aportan rixidez. As espículas minerais teñen forma de espiña, esfera ou estrela, e moitas veces sóldanse entre si formando unha estrutura tridimensional. 

Os principais caracteres que empregamos para identificar as esponxas son as espículas: a súa composición química, os eixes de simetría, como se dispoñen no corpo do animal, etc. Para observalas, como se atopan no interior do corpo do animal, é preciso dixerir as fibras proteicas cun ácido (normalmente lixivia). É preciso, polo tanto extraer un fragmento do animal e procesalo para observar os caracteres que nos permiten diferenciar entre especies. Esta dificultade na observación dos taxonómicos, xenera certa controversia nos criterios de identificación, por ese motivo a clasificación das esponxas cambiou varias veces nos últimos anos. Actualmente acéptanse 4 Clases do Filo Porifera:

  • Calcarea ou calcioesponxas: Con espículas calcáreas. De pequeno tamaño e forma tubular ou de funil. De augas mariñas pouco profundas. Asconoides, leuconoides e siconoides.
  • Demospongiae: Con espículas silíceas non-hexarradiadas, ou sen espículas. Poden chegar a ter gran tamaño. O 95% das esponxas coñecidas son deste grupo. As esponxas de baño naturais pertencen a esta clase, así como as raras esponxas carnívoras. Organización leuconoide, mariñas e de auga doce.
  • Hexactinellida ou esponxas vítreas: Con espículas silíceas de 6 radios. Poden chegar a ter máis de 1m de alto e teñen forma de ensaladeira ou funil. De grandes profundidades mariñas. Con organización leuconoide e siconoide.
  • Homoscleromorpha: Recentes estudos moleculares sitúan este grupo como un grupo ben definído, aínda que antes eran incluídos dentro das demosponxas. Teñen unha orixe filoxenética común e constitúen un grupo con características propias. Teñen espículas silíceas de dous, tres e catro radios, forma leuconoide e son mariñas.

Quizais o grande éxito das esponxas, sexa que teñen moitos amigos e poucos inimigos. Está empezando a coñecerse cales son os mecanismos que permiten que moitos microorganismos vivan en simbiose coas esponxas. A sinxeleza das esponxas pode estar detrás da razón pola cal poden convivir en simbiose con seres tan diferentes como os fungos, as bacterias e as microalgas. Conversei sobre isto con Lucía Pita. Pola contra poucos animais se alimentan delas devido ao fibroso esqueleto e as espículas que encerran. Tamén porque segregan compostos tóxicos que as fan pouco apetitosas.

De todos os compostos antitumorais descubertos nos últimos anos, o 75% proveñen de esponxas. Isto convirte a estes animais no albo de moitos estudos e nunha mina de ouro para moitas compañías farmaceuticas. Non se coñece con exactitude a función que estes compostos teñen na esponxa, pero probablemente sexan unha defensa química conta fontes de estrés. Así, en hábitats con moita diversidade onde existe unha gran competencia polo espazo, como os arrecifes de coral, é onde maior cantidade de compostos antitumorais en esponxas se teñen detectado.

En Galiza

No Proxecto LEMGAL (inventario de la biodiversidad marina de Galicia), recóllese a existencia de 234 especies das cerca de 10.000 que se coñecen no mundo. Dende a primeira vez que se citaron en Galiza, en 1872, ate hoxe téñense feito múltiples estudos e descrito numerosas especies novas. Tamén se teñen atopado especies que producen compostos antitumorais. A última especie nova descuberta nas nosas costas foi no ano 2015, e describese por primeira vez unha especies carnívora de augas profundas. Cabe destacar, que existe unha falta de estudos en hábitats profundos tipicamente ricos en esponxas, como os arrecifes de coral de augas frías.

Hymeniacidon perlevis. Fonte: https://inpn.mnhn.fr

Unha especie común no intermareal en Galiza. Hymeniacidon perlevis. Fonte

Máis info

Gazave E. et al. (2011) No longer Demospongiae: Homoscleromorpha formal nomination as a fourth class of Porifera. In: Maldonado M., Turon X., Becerro M., Jesús Uriz M. (eds) Ancient Animals, New Challenges. Developments in Hydrobiology, vol 219. Springer, Dordrecht

Cristobo, J., Rios, P., Pomponi, S., & Xavier, J. (2015). A new carnivorous sponge, Chondrocladia robertballardi sp. nov. (Porifera: Cladorhizidae) from two north-east Atlantic seamounts. Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom, 95(7), 1345-1352.

Porifera en WoRMS (Consultado o 23/01/2020)

Hickman, C. P., Roberts, R. G. & Larson, A. C. (1997). Zoología. Principios Integrales. McGraw-Hill – Interamericana. Madrid.

Carballo, Jose Luis & Gomez, Patricia & Cruz-Barraza, José. (2014). Biodiversidad de Porifera en México. REVISTA MEXICANA DE BIODIVERSIDAD. 85. 143-153.

Koopmans, M.; Martens, D.; Wijffels, R.H. (2009). Towards Commercial Production of Sponge MedicinesMar. Drugs7, 787-802.

Faro de Vigo. 18.02.2012. Varias esponjas marinas de las Rías Baixas actúan como agentes anticancerígenos.